اشاره :
در شماره قبل موضوع پرداخت الکترونیکی را از منظر خریدار کالا بررسی کردیم و دیدیم که <عملیات پرداخت الکترونیکی پول واقعا چگونه اتفاق می‌افتد؟> در این مقاله این موضوع را از منظر فروشنده بررسی خواهیم‌کرد و قصد داریم ببینیم با توجه به مکانیزم عملیات پرداخت الکترونیکی، چگونه می‌توان یک تجارت الکترونیکی را شروع کرد. شایان توجه است که توضیحاتی که در این مقاله می‌آید، موضوع را به طور عمومی بررسی می‌کند و روش‌هایی که تشریح می‌شود در همه‌جای دنیا به شرط فراهم بودن زیرساخت‌های تجارت الکترونیک (مانند شبکه پرداخت آنلاین)، یکسان است. در این مقاله تنها در چند مورد اشاراتی به وضعیت خاص ایران خواهیم داشت، ولی درباره اینکه با توجه به عدم وجود زیرساخت‌های لازم در ایران1 چه راه‌حل‌ها و راهکارهایی وجود دارد، چیزی نخواهیم گفت و این موضوع را مفصلا در شماره‌های آینده بررسی خواهیم کرد.
مقدمه
روشی که در اینجا به زبان ساده تشریح می‌شود، این روزها در کشورهای مختلف دنیا تحت عنوان B2C رایج است و هرکسی که قصد شروع یک کسب‌وکار آنلاین را دارد، کمابیش همین مراحل را طی می‌کند. نگاه ما در اینجا بیشتر کسب‌وکارهای کوچک و متوسط است و وارد رویه پیچیده کسب‌وکار آنلاین سایت‌های بزرگ نمی‌شویم. ضمن آن‌که در این مقاله تنها مراحل فنی و اصلی کار را توضیح می‌دهیم و به جزئیات و نیز مراحل حقوقی، قضایی و قانونی آن (که از یک کشور به کشور دیگر متفاوت است) کاری نخواهیم داشت. بنابراین لازم است در شرایط عملی درصورت وجود هرگونه رویه تعریف‌شده، با توجه به سازوکارهای قانونی عمل کنید. مراحل کار به این شرح است:
1- افتتاح یک حساب بانکی با قابلیت دریافت الکترونیکی
قدم اول، افتتاح یک حساب جاری اینترنتی یا چنانکه مصطلح است یک Internet Merchant Account است. این حساب در واقع یک حساب بانکی با قابلیت پذیرش پرداختهای الکترونیکی است. توجه داشته باشید که ممکن است یک حساب بانکی، قابلیت دریافت پول به صورت الکترونیکی را داشته باشد، اما اینترنتی نباشد. به عبارت دیگر صرف اینکه گفته شود یک حساب بانکی خاص دارای امکانات مبادله الکترونیکی است، به معنای آن نیست که می‌توان از طریق آن به خرید و فروش در اینترنت پرداخت.
مشکل مهمی که در رابطه با حساب جاری اینترنتی وجود دارد این‌است که با وجود آسان بودن افتتاح این نوع حساب درآمریکا و چند کشور صنعتی دیگر دنیا، در سایر کشورها (حتی کشورهایی که هم‌اکنون عملیات بانکداری و تجارت الکترونیکی در آن‌ها به خوبی جریان دارد) شامل انواع مراحل اداری دست‌وپا گیر است. خوشبختانه این فرآیند در اکثر کشورها درحال آسان شدن است.
البته یک ویژگی کلی بانکداری الکترونیکی آن‌است که محل اسکان صاحب حساب و بانکی که این حساب را باز می‌کند، لزوما یک کشور نیست. چنانکه برخی بانک‌های آمریکایی یا اروپایی امکان افتتاح حساب برای شهروندان اروپایی یا آمریکایی را فراهم می‌کنند و حتی برخی شعب خارجی این بانک‌ها جهت افتتاح حساب‌هایی از این دست برای شهروندان خارجی خدماتی ارائه می‌دهند اما این موضوع عمومیت ندارد و معمولا بهترین گزینه آن‌است که یک بانک معتبر محلی بتواند به شبکه تراکنش‌های مالی بین‌المللی و اینترنت متصل شود و با سایر بانک‌ها به مبادله اطلاعات الکترونیکی بپردازد.
چه کسی می تواند یک کسب و کار آنلاین برای خود راه بیندازد؟
بهتر است قبل از اینکه یک کسب‌وکار آنلاین را راه‌اندازی کنید، شرایط خود را برای ورود به این عرصه محک بزنید. در این زمینه مهمترین سوال این‌است که آیا قبلا در رابطه با موضوع کسب‌وکاری که قصد برپاکردن گونه آنلاین آن را دارید، تجربه‌ای داشته‌اید یا خیر. به عنوان مثال اگر قصد دارید یک کتاب‌فروشی آنلاین را راه‌بیندازید، آیا اصولا از حرفه کتاب فروشی و صنعت تولید و توزیع کتاب (به شیوه سنتی) اطلاعی دارید؟ آیا قبلا در این عرصه تجربه کاری داشته‌اید؟ در باره سایر حوزه‌های مناسب برای تجارت الکترونیک مانند فروش انواع محصولات فرهنگی و هنری، رسانه‌ها، نیازمندی‌های اولیه و روزانه مردم و یا محصولات کامپیوتری مانند نرم‌افزار و سخت‌افزار نیز همین پرسش وجود دارد: آیا در حرفه مورد نظر خود سررشته دارید؟ دقت کنید که تجربه نشان داده‌است کسانی که بدون داشتن تجربه و شناخت از رموز، ترفندها و مشکلات یک حرفه خاص، مستقیما به راه‌اندازی نوع آنلاین آن حرفه مبادرت می‌کنند، موفقیت اندکی کسب می‌کنند.
2- فراهم کردن یک کارت اعتباری
انجام مرحله قبلی معمولا شامل صدور یک کارت‌اعتباری نیز می‌شود. درحقیقت همان بانکی که برایتان یک کارت‌اعتباری بین‌المللی (مانند ویزا یا مسترکارت) صادر می‌کند، می‌تواند بالقوه ارائه‌کننده سرویس حساب جاری اینترنتی نیز باشد اما لزوما چنین نیست. ضمن اینکه شما می‌توانید بدون افتتاح یک حساب جاری اینترنتی و صرفا با استفاده از یک کارت‌اعتباری معمولی، یک تجارت‌الکترونیکی ساده را شروع کنید. در این حالت لازم است از خدمات پردازش الکترونیکی کارت‌اعتباری، توسط یک سایت معتبر فعال در این زمینه استفاده کنید. این سایت‌ها در قبال ارائه سرویس <پذیرش کارت‌اعتباری کاربران سایت شما> و انجام مراحل تکمیلی تراکنش مالی مربوط به فروش کالا از طریق سایت شما، مبالغی را از کارت اعتباری شما برداشت می‌کنند و به این ترتیب شما را از مواجهه مستقیم با رویه افتتاح حساب اینترنتی بی‌نیاز می‌کنند. این مبالغ ممکن است به صورت دریافت درصدی از هر فروش هر قلم جنس یا براساس یک نرخ ماهیانه یا دوره‌ای و یا با هر فرمول دیگر دریافت شوند اما توجه داشته باشید که چنین راهکارهایی همواره مقداری گرانتر از زمانی است که خودتان مستقیما یک حساب جاری اینترنتی باز کنید.2
3- ملاحظات مربوط به میزبان سایت
در تجارت آنلاین، قابلیت‌های میزبان سایت شما اهمیت زیادی دارد. شرکت میزبان سایت شما باید بتواند شما را در برپاکردن تجارت‌الکترونیکی یاری کند. یک شرط لازم، اما نه کافی، در این زمینه آن‌است که میزبان باید بتواند از یک یا چند فراهم‌کننده سرویس پرداخت‌الکترونیکی 3 پشتیبانی کند. به عنوان مثال ممکن است میزبان شما اعلام کرده باشد که از سرویس‌های شرکت CyberSource یا CyberCash یا دیگر شرکت‌های خدمات پرداخت الکترونیکی (که تعداد آن‌ها در اینترنت به صدها مورد می‌رسد) پشتیبانی می‌کند. سایر پیش‌نیاز‌های میزبان سایت عبارتند از: بهره‌مندی ازuptime بالا (زمان سرپا بودن سایت)، پشتیبانی فنی خوب و 24 ساعته واقعی، استفاده از backbone قوی برای اتصال به اینترنت و آگاهی کارمندان بخش پشتیبانی از مسائل و مشکلات روزمره تجارت‌الکترونیک.
درباره کپی رایت چه می دانید؟
یکی از مسائل مهمی که هنگام شروع هر نوع کسب‌وکار آنلاین باید آموخت، نحوه مواجهه با قاعده کپی‌رایت است. وقتی یک تجارت الکترونیکی ساده را شروع می‌کنید، باید آگاه باشید تمام چیزهایی که با موضوع محتوا سروکار دارند مشمول این قاعده هستند، حتی اگر در ایران زندگی می‌کنید. نکته مهم اینست که اینترنت، اینترنت است و فضای سایبر یک فضای بین‌المللی است و دست‌کم از لحاظ نظری مشمول قوانین بین‌المللی است. به‌خصوص اگر تمام یا بخشی از امکانات سایت فروشگاه آنلاین شما روی یک میزبان خارجی قرارگرفته باشد که کشور متنوع آن میزبان هم‌اکنون قانون بین‌المللی کپی رایت را به اجرا گذاشته باشد، شما نیز ملزم به رعایت این قواعد (دست‌کم تا آنجا که ممکن است) هستید. اگر نوع کالایی که قصد عرضه آن در اینترنت را دارید یک کالایی نرم‌افزاری یا محتوای اطلاعاتی است ( از قبیل فیلم، کتاب، مجله، اطلاعات علمی، موسیقی و برنامه کامپیوتری)، آشنایی و رعایت قوانین رسمی و عرفی کپی‌رایت، برای تجارت‌الکترونیکی شما الزامی خواهد بود
4- اخذ یک گواهی دیجیتال
گواهی دیجیتال (Digital Certificate) یا آن‌طور که بیشتر مصطلح است یک گواهی دیجیتال SSL، یک سند الکترونیکی کوچک رمزنگاری شده (حاوی امضای الکترونیکی صادرکننده گواهینامه) می‌باشد و نشان‌می‌دهد که کلیه مبادلات الکترونیکی مالی که از طریق سایت شما انجام می‌شود، از طریق پروتکل SSL رمزنگاری شده و برای هر دو طرف معامله، یعنی شما و خریداران (کاربران) قابل‌اطمینان است. همه فراهم‌کنندگان خدمات پردازش آنلاین مبادلات مالی، از شما (به عنوان فروشنده) یک گواهی دیجیتال معتبر طلب می‌کنند و برپاکردن یک سایت تجارت الکترونیکی معتبر (حتی در ایران) بدون داشتن گواهی دیجیتال SSL غیرممکن است. خوشبختانه این کار چه در ایران و چه در سایر نقاط دنیا، به سادگی گرفتن یک Domain است. در سایر کشورها استفاده از خدمات دو شرکت معروف بین‌المللی به نام‌های VeriSign و Thawte بسیار رایج است.4
5- پیداکردن یک فراهم‌کننده پردازش‌های مالی آنلاین
قدم بعدی پیدا کردن یک فراهم‌کننده پردازش‌های مالی آنلاین است. چنانکه در مورد شرکت میزبانی توضیح دادیم، پشتیبانی میزبان از یک یا چند شرکت فعال در این زمینه بسیار راه‌گشاست. اما حتی اگر میزبان سایت شما صریحا از چنین فراهم‌کنندگان پشتیبانی نکرده باشد، این به معنی عدم امکان راه‌اندازی تجارت‌الکترونیک روی سایت شما نیست، اما به هرحال کار دشوار می‌شود. معمولا با مراجعه به سایت هر یک از این فراهم‌کنندگان، می‌توان توضیحات کاملی را درباره مراحل گام به گام استفاده از خدمات آنان پیدا کرد.
اصطلاح Transaction دقیقا به چه معناست؟
در هنگام مطالعه مقالات و مطالب مربوط به تجارت الکترونیک، مدام واژه Transaction (یا فارسی آن تراکنش) تکرار می‌شود. گاهی از واژه <مبادله> نیز به عنوان معادل این اصطلاح استفاده می‌شود که البته غلط نیست و مفهوم را تاحدودی می‌رساند، اما بهتر است یک‌بار برای همیشه معنی دقیق این کلمه را یاد بگیریم. تراکنش دقیقا به معنی مجموعه عملیاتی است که فقط وقتی کامل می‌شود که تمام اجزای آن کامل شده باشد. به عبارت دیگر حتی اگر یکی از عملیات فرعی کامل نشود، کل عملیات باطل خواهد شد. مثلا خرید ساده یک کالا را در یک بقالی در نظر بگیرید. این فرآیند ساده شامل چند مرحله جزئی است: 1 پرداخت پول از جانب شما 2 دریافت پول از جانب فروشنده 3 دریافت کالا از سوی شما. اگر به عنوان مثال دو مرحله نخست انجام شود ولی مرحله سوم انجام نشود، کل معامله باطل است. تراکنش به همین معناست. این اصطلاح از آن رو در تجارت الکترونیک استفاده می‌شود که تاکید شود تا تمامی مراحل جزئی یک معامله الکترونیکی انجام نشود، آن معامله اعتباری نخواهد داشت. معنی دیگر این حرف آن است که اگر کاربری، پولی از کارت‌اعتباری خود پرداخت کند، اما درست در لحظه‌ای که قرار است این پول به حساب الکترونیکی فروشنده واریز شود ناگهان برق قطع شود، و یا در شبکه ارتباطی خللی پیش بیاید، پول وسط راه گم نخواهد شد. در اصل، این پول مادامی که تراکنش کامل نشود، واقعا از حساب کاربر خارج نمی شود.
6- تولید یا خریداری یک نرم‌افزار مدیریت سبد خرید
مرحله آخر نصب نرم‌افزاری است که شما را به صورت الکترونیکی به فراهم‌کننده سرویس پرداخت الکترونیکی متصل می‌کند. این خانواده از نرم‌افزارها به Shopping Cart Software معروفند. این نرم افزارها دو کار مهم انجام می‌دهند: یکی اینکه مراحل گزینش کالا و آن‌چه که اصطلاحا <پرکردن سبد الکترونیکی کالا> نامید می‌شود را برای خریدار ممکن می‌سازند. دیگر اینکه مراحل پایانی یک خرید الکترونیکی را (شامل انتقال الکترونیکی وجه) به انجام می‌رسانند. در هر دو مورد این امکان وجود دارد که شما خودتان یا به کمک یک برنامه‌نویس، نرم‌افزار این قسمت از سایت را بنویسید. اما همچنان این گزینه نیز پیش روی شماست که از نرم‌افزارهای آماده‌ای که برای این منظور تدارک دیده شده‌اند استفاده کنید. اما دقت کنید که در مورد نوشتن نرم‌افزار برای مرحله پایانی پرداخت، ملاحظات مهمی وجود دارد. ازجمله اینکه این نرم‌افزار حتما باید با مکانیزم شرکت فراهم‌کننده سرویس پرداخت، سازگار باشد. دوم اینکه ممکن است بانک شما استفاده شما از چنین نرم‌افزاری را نپذیرد. چنانکه در جایی مثل ایران بانک سرویس‌دهنده، از شما می‌خواهد که مرحله دوم را به سایت همان بانک واگذارکنید. در عین حال ممکن است بسیاری از کاربران نسبت به امنیت و اعتبار نرم‌افزاری که خودتان برای انجام مرحله دوم نوشته‌اید، شک کنند. البته استفاده از گواهی دیجیتال تا حدود زیادی این نگرانی‌ها را برطرف می‌کند، اما این موضوع صددرصد نیست. کوشش می‌کنیم که در شماره آینده مرحله اخیر، یعنی فرآیند <پذیرش کارت اعتباری از طریق سایت شما> را به تفصیل بررسی کنیم.
پی‌نوشت:
1- منظور عدم فراهم بودن امکانات لازم در هنگام انتشار این مقاله است. ممکن است این مقاله را چند ماه بعد از انتشار آن بخوانید و تا آن زمان زیرساخت‌های لازم برای تجارت الکترونیک در ایران نیز مهیا شده باشد. امیدواریم.
2- البته راهکار اخیر با وجود گرانتر بودنش ممکن است برای فروشندگان ایرانی که امکان افتتاح یک Internet Merchant Account ندارند و می‌خواهند به کاربرانی از اقصی نقاط دنیا کالا بفروشند، فعلا راهگشا باشد. مثلا یک ناشر ایرانی می‌تواند از این روش برای فروش کتاب‌هایش به مشتریان خارجی اقدام کند. اما حتی این روش نیز از داشتن یک کارت‌اعتباری استاندارد مانند مسترکارت یا ویزا بی‌نیاز نیست.
3- این مفهوم را در شماره قبلی ماهنامه شبکه توضیح دادیم.
4- درباره روش استفاده از SSL در تجارت‌الکترونیک، در شماره‌های آینده صحبت خواهیم کرد.
5- بانک سامان